Etiqueta: Gramática

Muy, Mucho
1- Equivalente a "muy". 2- Bien de + sustantivo = mucho/a/s. 3- Bien de + infinitivo = mucho.
Cualquiera
1- Marca semántica que añade a un sustantivo el sentido de que no importa la clase o calidad de lo que se pide, sino que lo importante es que se tenga. Se habla entonces de "un cacho X" (siempre sin la preposición "de") y se usa sólo con sustantivos no partitivos. Estos sustantivos se refieren a cosas contables, que no pueden partirse, trocearse o dividirse, sino que forman una sola unidad. La ambigüedad surge a veces porque algunos de esos sustantivos también pueden usarse de modo partitivo. Si decimos "Necesitamos un cacho mesa pa comel", está claro que nos referimos a la mesa entera, aunque sin ninguna exigencia sobre el tipo, cualquier mesa nos vale. Pero hay veces en las que el sustantivo, aunque en principio se refiera a un objeto completo como unidad, puede ser troceado, y en ese caso puede haber ambigüedad (Dame un cacho tabla pa echal en la lumbre). En este ejemplo puede que nos refiramos a que cualquier tabla de esas nos sirve para el fuego, o puede que específicamente estemos pidiendo que se rompa una tabla y se nos dé un trozo de ella. Si usáramos la preposición "de" estaría claro que nos referimos a un trozo nada más (un chacho tabla = un cacho de tabla), pero como en nuestro dialecto es muy frecuente omitir esa preposición en este contexto, la ambigüedad permanece. Aunque si, por ejemplo, las tablas fueran muy grandes, estaría más claro que nos referimos a un trozo solamente. Si fueran pequeñitas, estaría claro que nos referimos a la tabla entera. A veces se puede pronunciar "cacho" detrás de una micropausa que intenta aclarar que la usamos en este sentido de que nos da igual una que otra. No podemos usarlo con sustantivos incontables, que son esencialmente divisibles o partitivos. Puedo pedir “un cacho pera” (ambiguo) porque la pera es un objeto entero, aunque pueda trocearse, pero no puedo decir que quiero beberme “un cacho leche” o que tengo “un cacho prisa”. Se puede usar también en plural (Trame pacá unos cachos púas pa sujetal esta tabla), aunque es mucho menos frecuente que en singular. El equivalente más próximo en el estándar sería el indefinido "cualquiera" (Eso pones ahí un cacho reja y ya no te entra naide pol la ventana = Pon ahí una reja cualquiera...), pero no es un equivalente exacto porque cacho tiene además una idea despectiva o al menos negativa. Por tener esa idea de que no importa la calidad, muy a menudo lleva implícita, de forma más o menos marcada, un toque despectivo. Si digo que basta con un cacho reja, la idea que se viene a la cabeza es que no aspiramos a ninguna reja en condiciones, sino que cualquier apaño basta. Normalmente nadie diría que voy a comprarme un cacho puerta para casa, aunque me dé igual un modelo que otro, porque eso sugiere sobre todo una puerta de mala calidad, pero sí sería normal decir que para la zahúrda de los cerdos "con un cacho puerta vale", porque no hace falta que sea buena. No se usa con personas ni animales, sólo con objetos concretos, aunque en algunas ocasiones sí puede usarse pero de forma muy despectiva (Eso seguro qu'ha sío algún cacho sinvergüenza que se lo ha llevao y eso ha sío y ya está). Este uso con personas podría ser, o al menos estar influido, por la acepción 3 siguiente. 2- De esa idea de "poca calidad" también puede surgir un uso en el que vendría a equivaler a "poca cosa; sin importancia", especialmente cuando nos quejamos, como al decir "pa dos cachos duros que me gano al mes viene Hacienda y me lo quita". Y a veces esa idea de poca cosa se mezcla con la idea de "sólo una cosa; única", como al decir "un cacho saldina que me queaba y cuando me la voy izqu'a comel allega el joío gato y se la zampa". 3- También puede usarse con el sentido de "enorme". Cuando se usa así, tiene masculino, femenino, singular y plural con normalidad (Y teniá el palacio ese unas cachos ventanas que cabiân siete burros por ellas), aunque en el caso del femenino, puede ser sustituído por el masculino para enfatizar aún más esa idea de enormidad (Antonces se encontraron en metá el camino un cacho piedra que no la movían diez hombres = ...una cacho piedra...). En los usos 1 y 2 la palabra "cacho" suele ser átona, pero con este uso es más frecuentemente tónica. 4- Por último, señalar que el uso más frecuente de la palabra "cacho" es, al igual que en muchas partes de la España rural, el equivalente a "trozo, pedazo", con o sin preposición "de" (casi siempre si "de"), y usado como sustantivo (Dame un cacho pan = un cacho de pan = un trozo de pan).
De vez en cuando
Si, En caso de que
Conjunción condicional.
Poquitín
Porción muy pequeña de algo.
Poquirritín
Una ínfima cantidad de algo. Superlativo de "chispina" (poquitín).
Si (condicional)
Conjunción condicional. Se usa seguido de subjuntivo y es más usual en sentido negativo (Como no llueva ahora, se joe el tabaco), pero también se usa igualmente en sentido positivo (Como se ponga a llovel ahora, mos la lia güena). En ocasiones tiene sentido de amenaza más o menos velada o consecuencia negativa si no se realiza la acción de oración subordinada a la que precede (Como no vengas el domingo, prepárate. / Como no le dé pol llovel, vamos apañaos). En otras, simplemente equivale a la conjunción "si" (Como venga Manolo, mos vamos al baile).
Por qué, Qué tal si
1- (negativo) Forma educada y amable de pedir a alguien que te haga algo. 2- (negativo) Forma de sugerir algo para hacer juntos (frecuentemente en la expresión "¿pos y cómo no...?"). Sobre todo cuando a continuación explicamos por qué deberíamos hacerlo. 3- Forma brusca de pedir explicaciones o hacer un reproche (en caso de ser un reproche suave o incluso cariñoso, también es frecuente la fórmula "¿pos y cómo...?"). 4- También tiene el mismo uso que en el estándar como interrogativo de modo (¿Cómo estás?).
¿Pos (y) cómo (es que)...? (expr.)
1- Equivale a preguntar "¿por qué?" -la causa o razón de algo- pero de una forma menos directa y sutil, o como reproche. 2- También se usa como forma más enfática del interrogativo "cómo", para preguntar de qué manera o cómo es posible algo.
Formal, Adecuadamente, Correcto, Correctamente
1- (referido a una persona) Que es seria, confiable y formal (adj.). 2- De forma adecuada (adv.).
Tenemos dos formas de construir el condicional verbal. 1- Como en el estándar: amaría, amarías, amaría... 2- Como la variante medieval: amaríe, amaríes, amaríe, amaríemos, amaríeis, amaríen. En ambos casos existe también la variante de acentuarlo al final: amariá, amariás... / amarié, amariés... Las formas con diptongo (-ría, -ríe) son más enfáticas, sobre todo -ría, por eso es esta siempre la que nos encontramos en expresiones como "¡no, y dejaría!". Las otras formas (-riá, -rié) son las habituales, especialmente en el habla rápida y descuidada, y aunque las formas en -e (-rié) están hoy en proceso de desaparición, suponemos que antiguamente eran la forma habitual, o no habría sobrevivido durante siglos. DEDUCCIONES-- En cuanto al uso, el tiempo condicional se usa casi siempre para hacer deducciones (Yo creo que serié ya mu tarde porque hacía mucho que era de noche). Para formar oraciones condicionales se prefiere el pretérito imperfecto de indicativo (Si vinieras te lo daría → Si vinieras te lo daba) y el pretérito pluscuamperfecto de indicativo (Si hubieras venido te lo habría dado → Si jueras venío te lo habiâ dao). ORACIONES CONDICIONALES-- Desde hace siglos está bastante extendida por buena parte de Castilla la posibilidad de sustituir el condicional por un pretérito imperfecto (Si lo supiera te lo diría → Si lo supiera te lo decía) o pluscuamperfecto (Si lo hubiera sabido te lo habría dicho → Si lo juera sabío te lo habiâ dicho). Eso mismo ocurre también en nuestra zona, que usaba muy poco (tal vez antes nada) el tiempo condicional para formar oraciones condicionales. Como alternativa al pluscuamperfecto de indicativo también es frecuente, aunque menos, el pluscuamperfecto de subjuntivo, igual que ocurría en la Edad Media (Si hubieras venido te lo habría dado → Si jueras venío te lo hubiéa dao / te lo juera dao).
Ejemplo de la 1ª conjugación, verbo AMAR-- INDICATIVO -- PRESENTE: amo, amas, ama, amamos, amáis, aman. PRET. IMPFTO: amaba, amabas, amaba, amabâmos, amabâis, amaban. PRET. PFTO. SIMPLE: amé, amastes, amó, amamos, amastis/amaistis, amaron. FUTURO: amaré, amarás, amará, amaremos, amaréis, amarán. CONDICIONAL: amaríe, amaríes, amaríe, amariemos, amariéis, amaríen. PRET. PFTO: He amao, has amao, ha amao, himos/hemos/habemos amao, habís amao, han amao. PRET. PLUSCPFTO: habiâ amao, habiâs amao, habiâ amao, habiâmos amao, habiâis amao, habiân amao. FUTURO COMP: habré amao, habrás amao, habrá amao, habremos amao, habréis amao, habrán amao. CONDIC. COMP: habrié amao, habriés amao, habrié amao, habriemos amao, habriéis amao, habrién amao. -- SUBJUNTIVO -- PRESENTE: ame, ames, ame, amemos, améis, amen. PRET. IMPFTO: amara, amaras, amara, amarâmos, amarâis, amaran. PRET. PFTO: Haiga amao, haigas amao, haiga amao, haigamos amao, haigáis amao, haigan amao. PRET. PLUSCPFTO: juera/fuera/hubiêa/hubieâ amao, etc.IMPERATIVO: ama, amais/amai (respeto: ame, amen).INFINITIVO: amal, habel amao. PARTICIPIO: amao. GERUNDIO: (en) amando, (en) habiendo amao.
Ejemplo de la 2ª conjugación, verbo COMER-- INDICATIVO --PRESENTE: como, comes, come, comemos, comís, comen.PRET. IMPFTO: comía, comías, comía, comiâmos, comiâis, comían.PRET. PFTO. SIMPLE: comí, comistes, comió, comimos, comistis, comieron.FUTURO: comeré, comerás, comerá, comeremos, comeréis, comerán.CONDICIONAL: comeríe, comeríes, comeríe, comeriemos, comeriéis, comeríen.PRET. PFTO: He comío, has comío, ha comío, himos/hemos/habemos comío, habís comío, han comío.PRET. PLUSCPFTO: habiâ comío, habiâs comío, habiâ comío, habiâmos comío, habiâis comío, habiân comío.FUTURO COMP: habré comío, habrás comío, habrá comío, habremos comío, habréis comío, habrán comío.CONDIC. COMP: habrié comío, habriés comío, habrié comío, habriémos comío, habriéis comío, habrién comío.-- SUBJUNTIVO --PRESENTE: coma, comas, coma, comamos, comáis, coman.PRET. IMPFTO: comiera, comieras, comiera, comierâmos, comierâis, comieran.PRET. PFTO: Haiga comío, haigas comío, haiga comío, haigamos comío, haigáis comío, haigan comío.PRET. PLUSCPFTO: juera/fuera/hubiêa/hubieâ comío, etc.IMPERATIVO: come, coméi/comís/comí (respeto: coma, coman).INFINITIVO: comel, habel comío.PARTICIPIO: comío.GERUNDIO: (en) comiendo, (en) habiendo comío.
Ejemplo de la 3ª conjugación, verbo PARTIR-- INDICATIVO --PRESENTE: parto, partes, parte, partimos, partís, parten.PRET. IMPFTO: partía, partías, partía, partiâmos, partiâis, partían.PRET. PFTO. SIMPLE: partí, partistes, partió, partimos, partistis, partieron.FUTURO: partiré, partirás, partirá, partiremos, partiréis, partirán.CONDICIONAL: partiríe, partiríes, partiríe, partiriemos, partiriéis, partiríen.PRET. PFTO: He partío, has partío, ha partío, himos/hemos/habemos partío, habís partío, han partío.PRET. PLUSCPFTO: habiâ partío, habiâs partío, habiâ partío, habiâmos partío, habiâis partío, habiân partío.FUTURO COMP: habré partío, habrás partío, habrá partío, habremos partío, habréis partío, habrán partío.CONDIC. COMP: habrié partío, habriés partío, habrié partío, habriemos partío, habriéis partío, habrién partío.-- SUBJUNTIVO --PRESENTE: parta, partas, parta, partamos, partáis, partan.PRET. IMPFTO: partiera, partieras, partiera, partierâmos, partierâis, partieran.PRET. PFTO: Haiga partío, haigas partío, haiga partío, haigamos partío, haigáis partío, haigan partío.PRET. PLUSCPFTO: juera/fuera/hubiêa/hubieâ partío, etc.IMPERATIVO: parte, partí/partís (respeto: parta, partan).INFINITIVO: partir, haber partío.PARTICIPIO: partío.GERUNDIO: (en) partiendo, (en) habiendo partío.
Ir (conjugación)
-- INDICATIVO -- PRESENTE: voy, vas, va, vamos, vais, van. PRET. IMPFTO: iba, ibas, iba, ibâmos, ibâis, iban. PRET. PFTO. SIMPLE: jui, juistes, jue, juimos, juistis, jueron / fui, fuistes, fue, fuimos, fuistis, fueron. FUTURO: diré, dirás, dirá, diremos, diréis, dirán / iré, irás, irá, iremos, iréis, irán. CONDICIONAL: diríe, diríes, diríe, diriemos, diriéis, diríen. PRET. PFTO: He dío/ío, etc. PRET. PLUSCPFTO: habiâ dío/ío, etc. FUTURO COMP: habré dío/ío, etc. CONDIC. COMP: habrié dío/ío, etc. -- SUBJUNTIVO -- PRESENTE: vaye, vayes, vaye, vayemos, vayéis, vayen. PRET. IMPFTO: juera, jueras, juera, juerâmos, juerâis, jueran / fuera, fueras, fuera, fuerâmos, fuerâis, fueran. PRET. PFTO: Haiga dío/ío, etc. PRET. PLUSCPFTO: juera/fuera/hubiêa/hubieâ dío/ío, etc. IMPERATIVO: Sg: ves (venme, vesme, vete, vele, vennos, veles); Pl: is, veis (isme/veisme, isle/veisle, isnos/veisnos, isus/iros/veisus/veros, isles/veisles); Respeto: vaye, vayen. INFINITIVO: Il/Dil, haber dío/ío. PARTICIPIO: dío/ío. GERUNDIO: (en) yendo, (en) habiendo dío/ío.
-- INDICATIVO -- PRESENTE: he, has, ha, himos/hemos/habemos, habís, han. PRET. IMPFTO: habiá, habiás, habiá, habiâmos, habiâis, habiân. PRET. PFTO. SIMPLE: hube, hubistes, hubo, hubimos, hubistis, hubieron/hubieon. FUTURO: habré, habrás, habrá, habremos, habréis, habrán. CONDICIONAL: habrié, habriés, habrié, habriemos, habriéis, habrién. PRET. PFTO: He habío, etc. PRET. PLUSCPFTO: habiá habío, etc. FUTURO COMP: habré habío, etc. CONDIC. COMP: habrié habío, etc. -- SUBJUNTIVO -- PRESENTE: haiga, haigas, haiga, haigamos, haigáis, haigan. PRET. IMPFTO: juera, jueras, juera, juerâmos, juerâis, jueran / fuera, fueras, fuera, fuerâmos, fueráis, fueran / hubiêa, hubiêas, hubiêa, hubiêamos, hubiêaïs, hubiêan / hubieâ, hubieâs, hubieâ, hubieâmos, hubieâis, hubieân/hubián.PRET. PFTO: Haiga habío, etc. PRET. PLUSCPFTO: juera/fuera/hubiera/hubieá habío, etc. IMPERATIVO: --. INFINITIVO: habel, habel habío. PARTICIPIO: habío. GERUNDIO: (en) habiendo, (en) habiendo habío.
Decir (conjugación) -- INDICATIVO -- PRESENTE: digo/igo, dices/ices/ides, dice/ice/ide, decimos/icimos/idimos, decís/icís/idís, dicen/icen/iden. PRET. IMPFTO: decía/icía/idía, decías/icías/idías, decía/icía/idía, decïâmos/icïâmos/idïâmos, decïâis/icïâis/idïâis, decían/icían/idían. PRET. PFTO. SIMPLE: dije/ice, dijistes/ijistes, dijo/ijo, dijimos/ijimos, dijístis/ijístis, dijieron/ijieron. FUTURO: diré/iré, dirás/irás, dirá/irá, diremos/iremos, diréis/iréis, dirán/irán. CONDICIONAL: diríe/iríe, diríes/iríes, diríe/iríe, diriemos/iriemos, diriéis/iriéis, diríen/iríen. PRET. PFTO: He dicho/icho, etc. PRET. PLUSCPFTO: habiâ dicho/icho, etc. FUTURO COMP: habré dicho/icho, etc. CONDIC. COMP: habrié dicho/icho, etc. -- SUBJUNTIVO -- PRESENTE: diga/iga, digas/igas, diga/iga, digamos/igamos, digáis/igáis, digan/igan. PRET. IMPFTO: dijera/ijera, dijeras/ijeras, dijera/ijera, dijerâmos/ijerâmos, dijerâis/ijerâis, dijeran/ijeran. PRET. PFTO: Haiga dicho/icho, etc. PRET. PLUSCPFTO: juera/fuera/hubiêa/hubieâ dicho/icho, etc. IMPERATIVO: di, decís/icís (respeto: diga, digan). INFINITIVO: decil/icil, habel dicho/icho. PARTICIPIO: dicho/icho. GERUNDIO: (en) diciendo/iciendo, (en) habiendo dicho/icho.
Hacer (conjugación)
-- INDICATIVO --PRESENTE: jago, jades, jade, jademos, jadís, jaden.PRET. IMPFTO: jadía, jadías, jadía, jadiâmos, jadiâis, jadían.PRET. PFTO. SIMPLE: jide, jidistes, jido, jidimos, jidistis, jidieron.FUTURO: jadré, jadrás, jadrá, jadremos, jadréis, jadrán.CONDICIONAL: jadríe, jadríes, jadríe, jadriemos, jadriéis, jadríen.PRET. PFTO: He jecho, has jecho...PRET. PLUSCPFTO: habiâ jecho...FUTURO COMP: habré jecho...CONDIC. COMP: habrié jecho...-- SUBJUNTIVO --PRESENTE: jaga, jagas, jaga, jagamos, jagáis, jagan.PRET. IMPFTO: jidiera, jidieras, jidiera, jidierâmos, jidierâis, jidieran.PRET. PFTO: Haiga jecho...PRET. PLUSCPFTO: juera/fuera/hubiêa/hubieâ jecho...IMPERATIVO: jade, jadei/jadís/jadí (respeto: jaga, jagan).INFINITIVO: jadel, habel jecho.PARTICIPIO: jecho.GERUNDIO: (en) jadiendo, (en) habiendo jecho.
-- INDICATIVO -- PRESENTE: soy, eres, es, semos, seis, son. PRET. IMPFTO: era, eras, era, erâmos, erâis, eran. PRET. PFTO. SIMPLE: jui, juistes, jue, juimos, juistis, jueron / fui, fuistes, fue, fuimos, fuistis, fueron. FUTURO: seré, serás, será, seremos, seréis, serán. CONDICIONAL: seríe, seríes, seríe, seriemos, seriéis, seríen. PRET. PFTO: He sío, etc. PRET. PLUSCPFTO: habiâ sío, etc. FUTURO COMP: habré sío, etc. CONDIC. COMP: habrié sío, etc. -- SUBJUNTIVO -- PRESENTE: sea, seas, sea, seamos, seáis, sean. PRET. IMPFTO: juera, jueras, juera, juerâmos, juerâis, jueran / fuera, fueras, fuera, fuerâmos, fuerâis, fueran. PRET. PFTO: Haiga sío, etc. PRET. PLUSCPFTO: juera/fuera/hubiêa/hubieâ sío, etc. IMPERATIVO: sé, séis/séi (respeto: sea, sean).INFINITIVO: sel, habel sío. PARTICIPIO: sío. GERUNDIO: (en) siendo, (en) habiendo sío.
Oir (conjugación)
-- INDICATIVO --PRESENTE: oigo, oyes, oye, üimos, üís, oyen.PRET. IMPFTO: üía, üías, üía, üiâmos, üiâis, üían.PRET. PFTO. SIMPLE: üí, üistes, uyó, üimos, üistis, uyeron.FUTURO: üiré, üirás, üirá, üiremos, üiréis, üirán.CONDICIONAL: üiríe, üiríes, üiríe, üiriemos, üiriéis, üiríen.PRET. PFTO: he üío, etc. PRET. PLUSCPFTO: habiâ üío, etc.FUTURO COMP: habré üío, etc.CONDIC. COMP: habrié üío, etc.-- SUBJUNTIVO --PRESENTE: oiga, oigas, oiga, oigamos, oigáis, oigan.PRET. IMPFTO: uyera, uyeras, uyera, uyerâmos, uyerâis, uyeran.PRET. PFTO: haiga üío, etc.PRET. PLUSCPFTO: juera/fuera/hubiêa/hubieâ üío, etc.IMPERATIVO: oye, üís (respeto: oiga, oigan).INFINITIVO: üil, habel üío.PARTICIPIO: üío.GERUNDIO: (en) üyendo, (en) habiendo üío.
207 entradas
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11